Najważniejszym dokumentem w tej dziedzinie, który reguluje i narzuca określone metody postepowania w zakresie ochrony lasu jest Instrukcja Ochrony Lasu stanowiąca załącznik do Zarządzenia nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 22 listopada 2011 r., obowiązującym w jednostkach organizacyjnych Lasów Państwowych od dnia 1 stycznia 2012.

Głównymi celami ochrony ekosystemów leśnych, uwzględniającymi istniejące i spodziewane zagrożenia oraz wzrost zapotrzebowania społeczeństwa na pełnione przez las funkcje, są:

a)  zapewnienie ochrony wszystkich lasów, a szczególnie takich elementów ekosystemu leśnego, jak np. drzewostany, materia organiczna czy rzadkie składniki biocenoz leśnych;

b)  godzenie gospodarczego rozwoju kraju z ochroną przyrody i wykorzystaniem zasobów leśnych;

c)  poprawa zdrowotności ekosystemów leśnych poprzez zwiększanie biologicznej odporności drzewostanów na działanie szkodotwórczych czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych;

d)  regulowanie intensywności użytkowania zasobów leśnych oraz funkcji ochronnych, społecznych i innych pełnionych przez las, tak aby czynności te nie mogły zagrozić trwałości lasów i nie wpływały negatywnie na stan drzewostanów (Instrukcja Ochrony Lasu).

1. Działania z zakresu ochrony lasu dzieli się na trzy grupy:

1. Profilaktyka - obejmuje działania mające na celu kształtowanie właściwej kondycji zdrowotnej lasu oraz zapobieganie powstawaniu chorób i gradacji owadów. Realizowana jest ona głównie poprzez:

• ochronę różnorodności biologicznej w ekosystemach leśnych,
• preferowanie w postępowaniu hodowlanym i ochronnym działań zwiększających trwałość ekosystemów leśnych, ich naturalność, różnorodność gatunkową, genetyczną i strukturalną, rodzimość, odporność, zgodność z siedliskiem itp., z uwzględnieniem zróżnicowania mikrosiedlisk;
• dążenie do renaturalizacji zdegradowanych elementów ekosystemów leśnych oraz zapewnienie im ochrony i dalszego rozwoju w warunkach antropopresji i istniejących zagrożeń środowiska leśnego.

2. Kontrola, ocena i prognozowanie zagrożeń lasu – obejmuje te czynności, które są źródłem informacji o zagrożeniach lasu ze strony czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych. Działania z tego zakresu obejmują:

•  kontrolę występowania szkodników korzeni – pozwalającą na uzyskanie informacji o zagrożeniu szkółek i upraw ze strony szkodników korzeni, głównie pędraków,
• kontrolę występowania szkodników liściożernych,
• kontrolę oraz prognozowanie zagrożenia drzewostanów powodowanego przez owady kambio- i ksylofagiczne,
• kontrolę szkód powodowanych przez grzyby patogeniczne i inne czynniki chorobotwórcze,
• kontrolę oraz ocenę zagrożenia powodowanego przez ssaki (zwierzęta łowne i bobra),
• uszkodzeń lasu powodowanych przez czynniki abiotyczne (głównie czynniki klimatyczne) i antropogeniczne (działalność człowieka).

3. Postępowanie ochronne w warunkach zagrożeń - ma na celu ochronę ekosystemów leśnych przed szkodnikami poprzez ograniczenie występowania tych organizmów do takiego poziomu, który nie powoduje szkód gospodarczo istotnych. Zabiegi ochronne wykonywane są w ostateczności, tylko w sytuacji zagrożenia trwałości lasu.

2. Owady uszkadzające drzewa leśne możemy podzielić na szkodniki pierwotne i wtórne lub na szkodniki upraw i młodników oraz szkodniki drzewostanów starszych.

1. Szkodniki pierwotne to takie, które atakują drzewa zdrowe. Zalicza się do nich przede wszystkim te foliofagi, które żerują na liściach drzew. Wśród nich największe znaczenie gospodarcze mają:

• chrabąszcze (Melolonthinae spp.)
• brudnica mniszka (Lymantria monacha L.),
• osnuja gwiaździsta (Acantholyda posticalis  L.)
• strzygonia choinówka (Panolis flammea Den. et Schiff.),
• barczatka sosnówka (Dendrolimus pini L.),
• poproch cetyniak (Bupalus piniarius L.),
• boreczniki (Diprionidae spp.),
• zawisak borowiec (Hyloicus pinastri L.)
  2. Szkodnikami wtórnymi są te, które żerują na drzewach już osłabionych przez inne choroby, suszę lub szkodniki pierwotne. Wśród kambio-i ksylofagów (żerujących w łyku i drewnie drzew), gatunkami o największym znaczeniu gospodarczym są:

• przypłaszczek granatek (Phaenops cyanea Fabr.),
• cetyńce (Tomicus spp.),
• smolik drągowinowiec (Pissodes piniphilus Herbst.),
• kornik ostrozębny (Ips acuminatus Gyll.),
• żerdzianka sosnówka (Monochamus galloprovincialis Oliv.),
• kornik drukarz (Ips typographus L.),
• drwalniki (Trypodendron spp.).

Wyjątkowo podczas masowego występowania szkodniki wtórne mogą mieć charakter pierwotny.

Najważniejsze działania ochronne mające na celu redukcję liczebności populacji szkodników wtórnych polegają na:

• wyszukiwaniu w lesie drzew zasiedlonych przez szkodniki wtórne, ich ścince, a następnie wywożeniu z lasu oraz spaleniu pozostałości po pozyskaniu drewna,
• wykładaniu drzew pułapkowych, które po zasiedleniu przez szkodniki są korowane,
• zabezpieczaniu ułożonych stosów specjalną siatką, nasączoną  środkami chemicznymi.

Specjalistycznymi komórkami terenowymi, funkcjonującymi w strukturze organizacyjnej Dyrekcji Generalnej LP, których zadaniem jest bieżąca ocena stanu zagrożenia środowiska leśnego przez czynniki abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne, współpraca z jednostkami naukowo-badawczymi oraz doradztwo dla nadleśnictw i RDLP z zakresu ochrony lasu w tym również przeprowadzanie szkoleń są Zespoły Ochrony Lasu (ZOL).

Do podstawowych działań nadleśnictwa w zakresie ochrony lasu należy wykonywanie następujących czynności:

1. Zapobieganie szkodom od czynników abiotycznych (wiatr, śnieg, przymrozki)

Działania w zakresie ochrony lasu powinny w bieżącym 10-leciu być kontynuacją prowadzonych zabiegów ochronnych z ubiegłego okresu. Ochronę lasu należy prowadzić w oparciu o Instrukcję Ochrony Lasu i zalecenia ZOL.

Na wystąpienie tych czynników (okiść, huraganowe wiatry) nadleśnictwo nie ma wpływu. Może jednak wpływać na wzmocnienie drzewostanów poprzez prawidłowe wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych, utrzymywanie odpowiedniego zwarcia i zagęszczenia. Usuwanie szkód zakłóca rytmikę planowych zabiegów gospodarczych i wpływa niekorzystnie na strukturę użytkowania.

Znaczenie gospodarcze mają uszkodzenia wodne (zarówno podtapianie jak i obniżenie poziomu wód gruntowych).  Zakłócenia stosunków wodnych spowodowało osłabienie kondycji zdrowotnej wielu drzewostanów, dotyczy to szczególnie drzewostanów jesionowych, brzozowych i olszowych, zarówno starszych klas wieku jak i upraw i młodników. W perspektywie należy spodziewać się zmożonego wydzielania się posuszu.

Zapobiegać występowaniu szkód abiotycznych  należy poprzez:

• przestrzeganie zasady zgodności składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi dla zapewnienia stabilności drzewostanów,
• wprowadzanie gatunków domieszkowych wzmacniających stabilność drzewostanów,
• przy prowadzeniu zabiegów pielęgnacyjnych zwracanie dużej uwagi na umożliwianie wytwarzania przez drzewa silnego systemu korzeniowego jak również odpowiedniego ukształtowania koron drzew,

• przestrzeganie właściwego ładu przestrzennego i kierunku cięć,
• tworzenie ścian ochronnych poprzez kształtowanie i utrwalanie właściwych ekotonów,
• w zapobieganiu szkodom od okiści dążenie do otrzymania drzewostanów mieszanych o składzie gatunkowym dostosowanym do siedliska,
• prawidłowo wykonywane cięcia pielęgnacyjne młodników i drągowin, dla uniknięcia nadmiernego przegęszczenia drzewostanów,
• kontynuowanie przebudowy drzewostanów na gruntach porolnych, także w drzewostanach niestabilnych lub uszkodzonych,
• przebudowę drzewostanów brzozowych, olszowych, sosnowych, niezgodnych z warunkami siedliskowymi,
• w ramach zabiegów pielęgnacyjnych usuwanie drzew porażonych chorobami korzeni oraz z objawami występowania hub,
• przy planowaniu odnowień zwracanie uwagi na miejsca potencjalnych zmrozowisk,
• prowadzenie odnowień pod osłoną starego drzewostanu.

2. Ochrona przed szkodnikami owadzimi.

Brak skutecznych środków i metod ochrony drzewek przed pędrakami powoduje, że na obszarach licznej populacji chrabąszczowatych zakres działań ochronnych jest bardzo ograniczony, a osiągane efekty są poniżej oczekiwań.

W ubiegłym okresie nadleśnictwo przeprowadzało coroczne kontrole występowania szkodników glebowych. Na podstawie wyników z tych kontroli przeprowadzano zwalczanie pędraków metodami chemicznymi. Do najgroźniejszych szkodników upraw należą pędraki chrabąszczowatych.

Coraz większym problemem w ostatnich latach jest masowe pojawienie się kornika ostrozębnego. Żerujący owad doprowadza do śmierci drzew. W drzewostanie powstają wtedy luki rzędu kilkunastu a nawet kilkudziesięciu arów.

Niezbędne zabiegi ochronne i profilaktyczne powinny polegać m.in. na:

• prowadzeniu kontroli zagrożenia od szkodników korzeni na gruntach wskazanych w Instrukcji Ochrony Lasu,

• kontroli występowania szkodników w uprawach i młodnikach, zgodnie zaleceniami przygotowanymi przez RDLP i ZOL,
• odstąpienie od prognozowania zagrożenia drzewostanów sosnowych ze strony brudnicy mniszki, do czasu zaobserwowania podczas prac gospodarczych wzmożonej liczebności szkodnika lub zarejestrowania uszkodzeń aparatu asymilacyjnego spowodowanych żerem gąsienic tego szkodnika,
• monitorowaniu występowania szkodliwych owadów wtórnych drzew iglastych i liściastych, w oparciu o rejestrację pozyskania użytków sanitarnych i przygodnych w kategoriach: Z - „drewno zasiedlone przez szkodniki wtórne w bieżącym roku”, O - „drewno opuszczone przez szkodniki wtórne”, N - „drewno bez oznak żerowania szkodników wtórnych”,
• wykonywaniu inwentaryzacji uszkodzenia drzewostanów przez owady liściożerne w przypadku wystąpienia defoliacji powyżej 60% dla So, Md i gatunków liściastych,
• terminowym porządkowaniu drzewostanów w przypadku wystąpienia szkód od czynników abiotycznych,
• terminowym usuwaniu drzew zasiedlonych przez gatunki kambiofagiczne przed ich opuszczeniem przez młode pokolenie,
• usuwaniu zamierających jesionów zasiedlonych przez jesionowce w terminie do końca czerwca,
• wyznaczaniu drzew trocinkowych i ich usuwanie z lasu przed rozwojem młodych chrząszczy korników (II połowa maja i początek lipca),
• stałym kontrolowaniu drzewostanów pod kątem występowania owadów szkodników wtórnych w miejscach o zakłóconej gospodarce wodnej,
• wydzielający się posusz czynny powinien być monitorowany a jego ilość nie może powodować wzrostu zagrożenia od gatunków kambiofagicznych,
• w drzewostanach o wzmożonym występowaniu szkodliwych owadów stosować dozwolone środki chemiczne.

3 Ochrona lasu przed chorobami grzybowymi

Patogeniczne grzyby: mączniak dębu, osutki sosny i modrzewia występowały w uprawach i młodnikach. W drzewostanach starszych występuje huba sosnowa oraz huba ogniowa, która  atakuje głównie twardziel pniową i gałęziową wielu drzew liściastych, przede wszystkim osiki, graba, dębów, wierzb, wiązów, głównie drzew w pełni żywotnych. Znaczne szkody wyrządzane przez patogeniczne grzyby wystąpiły w drzewostanach jesionowych. Występowanie grzybów w drzewostanach jesionowych jest jednym z powodów zjawiska „zamierania jesionów”, którego skutkiem była znaczna miąższość posuszu jesionowego, który musiał zostać usunięty.

Metody zapobiegania przeciwko chorobom grzybowym

• w drzewostanach na gruntach porolnych prowadzić monitoring występowania huby korzeni i opieńki,
• w uprawach i młodnikach usuwanie drzew zainfekowanych przez sprawców choroby korzeni,
• na powierzchniach o wzmożonym występowaniu grzybów korzeniowych stosowanie dopuszczonych preparatów biologicznych,
• w związku z występowaniem choroby powodującej zamieranie jesionów do czasu ustalenia jej przyczyny i opracowania działań ochronnych odstąpieniu od wprowadzania tego gatunku do nowo zakładanych upraw, a zastępowanie go np. Olsz,Wz,
• usuwanie zamierających (bez możliwości regeneracji) drzew jesionów dla, ograniczenia bazy rozwoju patogena,
• dla ograniczenia występowania chorób grzybowych na strzałach drzew eliminowanie drzew opanowanych w trakcie prowadzonych zabiegów pielęgnacyjnych,
• sygnalizowanie do ZOL zjawisk chorobowych wymagających rozpoznania,
• ochronie siewek i sadzonek przed grzybami patogenicznymi zgodnie z zaleceniami ZOL.

4. Podniesienie odporności biologicznej drzewostanów  

Szczególną uwagę należy zwracać na:

• ochronę mrowisk,
• wyznaczanie i pozostawanie w lesie drzew dziuplastych,
• biologiczne wzbogacanie obrzeży lasu i linii podziału powierzchniowego przez kształtowanie stref ekotonowych,
• pozostawianie w lesie drewna drzew martwych dla poprawy warunków rozwoju organizmom pożytecznym,
• pozostawianie na powierzchni zrębu fragmentów starodrzewia dla przyspieszenia restytucji pożytecznej leśnej fauny,
• dokarmianie ptaków w okresach szczególnie trudnych, uniemożliwiających zdobycie koniecznej ilości pożywienia,
• protekcję i ochronę domieszek nieprodukcyjnych gatunków drzew i krzewów w celu polepszenia bazy pokarmowej gatunkom drapieżnym i pożytecznym mikroorganizmom. 

5. Ograniczenie szkód od zwierzyny w uprawach i młodnikach

Do metod ochrony lasu zmierzających do ograniczenia szkód w lesie wyrządzanych przez zwierzynę należy:

• utrzymanie liczebności zwierzyny płowej i dostosowanie jej do pojemności ekosystemów leśnych,
• kontynuować chemiczne i mechaniczne zabezpieczenie upraw przed zgryzaniem i spałowaniem,
• stosować  grodzenie upraw dębowych, sosnowych oraz powierzchni z gatunkami cennymi,
• kontrolować wykonane grodzenia upraw regularnie, a ewentualne uszkodzenia w ogrodzeniach niezwłocznie naprawiać,
• w czyszczeniach wczesnych jak i późnych preferować ogławianie drzewek przeznaczonych do usunięcia, z pozostawieniem ich na powierzchni jako osłony egzemplarzy docelowych,

a ponadto:

• w oparciu o przeprowadzane inwentaryzacje ustalić rzeczywiste stany ilościowe zwierzyny płowej,
• łowieckie plany hodowlane konstruować w oparciu o rzeczywiste stany zwierzyny, uwzględniając możliwości wyżywieniowe siedlisk, a w obwodach o szczególnie dużym nasileniu szkód dążyć do ograniczenia jej liczebności (nawet odstrzał redukcyjny),
• bezwzględnie przestrzegać realizacji planów odstrzału,  
• w populacjach jelenia i sarny dążyć do zachowania właściwej  struktury wiekowej i płciowej,
• w warunkach zimowych, w okresach szczególnie trudnych dla zwierzyny wykładać drzewa osiki i wierzby w celu zmniejszenia szkód w uprawach,
• w większym zakresie stosować zabiegi zmierzające do ograniczenia szkodliwej działalności zwierzyny przez ochronę ostoi, racjonalne zagospodarowanie łąk śródleśnych, zapewnienie właściwej bazy pokarmowej – poletka zgryzowe, lizawki, drzewa ogryzowe itp.
• ponadto lokalnie, w miejscach narażonych na uporczywe szkody od bobra lub łosia należy dopuścić modyfikację przyjętych składów odnowieniowych upraw, w kierunku większego w nich udziału gatunków mniej preferowanych jako pokarm przez te zwierzęta. W tych miejscach dopuszczone jest również uznawanie na  uprawach wartościowych nalotów gatunków lekkonasiennych.  

6. Ochrona środowiska leśnego

Aby godzić interesy gospodarki leśnej i ochrony środowiska leśnego z koniecznością udostępniania terenów leśnych dla turystyki i wypoczynku, celem zapobiegania szkodom powodowanym przez ruch turystyczny, należy:

• ukierunkować ruch turystyczny, utrzymywać w sprawności użytkowej parkingi i miejsca postoju oraz inne urządzenia turystyczne,
• prowadzić akcje edukacji społeczeństwa poprzez ustawianie tablic informacyjnych, wykorzystanie lokalnych mediów itp.,

7. Ochrona pożytecznej fauny

W celu kształtowania właściwej odporności biologicznej drzewostanów w ramach ochrony pożytecznej fauny zaleca się:

• ochronę mrowisk,
• wspieranie owadożernego ptactwa poprzez pozostawianie drzew dziuplastych stanowiących naturalne miejsca gniazdowania,
• biologiczne wzbogacanie obrzeży lasu poprzez utrzymanie istniejących dobrze wykształconych stref ekotonowych,
• dokarmianie ptaków w okresach kiedy warunki atmosferyczne utrudniają zdobywanie pożywienia.

W ostatnich latach obserwuje się coraz większe szkody wyrządzone przez jemiołę. Z racji przeprowadzania przez jemiołę fotosyntezy do niedawna nie była uważana za duże zagrożenie dla drzewostanów. Okazuje się, że jej rozprzestrzenianie jest bardzo szybkie i inwazyjne. Jemioła osłabia drzewa szczególnie w okresie suszy, zwiększa deficyt wody w drzewie i prowadzi do jego obumierania. Coraz częściej występuje na drzewach iglastych, przez co jest realnym zagrożeniem dla panującej w nadleśnictwie sosny.

Szczegółowe wytyczne z tego zakresu zawarte są także w Programie ochrony przyrody. Określone wyżej zadania z zakresu ochrony lasu należy realizować zgodnie z Instrukcją ochrony lasu. Integralną częścią planu ochrony lasu są mapy przeglądowe ochrony lasu. Na mapach ochrony lasu zlokalizowane zostaną partie kontrolne jesiennych poszukiwań szkodników sosny, drzewostany uszkodzone przez zwierzynę i zagrożone występowaniem szkodników pierwotnych, drzewostany występujące na gruntach porolnych, ogniska gradacyjne i inne szczegóły wymienione w § 102 IUL.